Jan
Gerard Palm
Leven
en werk van een muzikale patriarch op Curaçao
Een presentatie
met (muzikale) bijdragen van
Bas van Bommel (piano), Jeroen van der Wel (viool), NMI - het Nederlands Muziek
Instituut -, KITLV - Royal Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies
-, Broekmans & Van Poppel en de
Palm Music Foundation
Aula
van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag
Prins
Willem-Alexanderhof 5, 2595 BE Den Haag
27
februari 2009
Woord vooraf
Het Nederlands Muziek Instituut zet zich in voor het
muzikale erfgoed. Daarmee wil het de herinnering aan het muziekleven uit het
verleden levend houden: doordat er talloze partituren en andere documenten in
het NMI worden bewaard is er een enorm 'geheugen' van dit muzikale verleden
ontstaan.
Het NMI is bij deze gelegenheid graag gastheer bij de
presentatie van
een onderdeel van de muziekgeschiedenis van het
Koninkrijk der Nederlanden.
Vorig jaar werd hier een boek gepresenteerd waarin in
opdracht van het
NMI over de muzikale banden en beïnvloeding van
Nederlands Indië op klassieke componisten uit de periode 1890-1950 is
geschreven.
Nu beleven we de openbare presentatie van de biografie
van Jan Gerard Palm in combinatie met een welhaast monumentale uitgave van
composities van zijn hand. Palm is een belangrijk representant van de klassieke
muziek op Curaçao, waarover nog maar weinig is gepubliceerd.
Via zijn leerlingen is die muziektraditie verder
gebracht, wordt deze doorgegeven en levend gehouden.
Toen de biografie kort geleden in de besloten kring van
genodigden werd gepresenteerd, werd die bijeenkomst omlijst met werken voor
pianosolo. Tijdens de bijeenkomst van vanmiddag wordt meegewerkt door de
violist Jeroen van der Wel en de pianist Bas van Bommel en krijgen we dus zicht
op andere muzikale uitingen van Palm.
Door de inspanningen van de uitgeverij van het KITLV en
van Broekmans & Van
Poppel is vanaf heden een zeer uitvoerige documentatie
verkrijgbaar van leven èn werk van Jan Gerard Palm.
Als het de initiatiefnemers van dit project lukt om ook nog
een groot aantal originele bronnen van deze muziek (die thans nog wereldwijd
verspreid zijn!) bijeen te brengen en via het NMI beschikbaar te stellen, dan
is dit muziekerfgoed op voorbeeldige wijze toegankelijk gemaakt en voor studie
en muziekpraktijk eenvoudig bereikbaar.
Dr. Frits Zwart
Directeur Nederlands Muziek Instituut
Programma 27 februari 2009
Locatie:
Koninklijke Bibliotheek Den Haag
HAL
§
Stands van KITLV en Broekmans & van Poppel
§
Jeroen van der Wel (viool) en Bas van Bommel (piano)
spelen van Jan Gerard Palm:
-
Fantasía Zaíra
AULA
§
Welkom door dr.
§
Mw. Drs.
§
Prof.dr.ir. Joop Halman, voorzitter van de Palm Music Foundation:
Jan Gerard Palm, Leven en werk van een muzikale patriarch
§
Uitreiking van een muziekbundel met 115 composities van Jan Gerard Palm
aan
de Gevolmachtigde minister van de Nederlandse
Antillen,
de heer Paul Comenencia, MA.
HAL
§
Jeroen van der Wel (viool) en Bas van Bommel (piano)
spelen van Jan Gerard Palm:
-
Serenade nr 2
-
Marcha Unión
-
Marsch Curaçao
§
Receptie
Uitvoerende musici
Jeroen
van der Wel (1987)
Jeroen van der Wel (links op de foto) studeerde studeerde in 2008 af aan
het Koninklijk Conservatorium van Den Haag met een 10 met onderscheiding. Van
1997-2004 had hij les bij Coosje Wijzenbeek en Herman Krebbers en vanaf 2004
bij Vera Beths aan het Koninklijk conservatorium in Den Haag. In 2005 volgde
hij master classes bij Giuliano Carmignola aan de Academia Musicale Chigiana in
Siena, Italië. Ook studeerde hij een half jaar aan het Conservatoire National
Supérieure de Musicque in Parijs waar hij les had van Roland Daugareil.
Jeroen van der Wel heeft verscheidene prijzen gewonnen met zijn vioolspel.
Zo won hij in 2007 de eerste prijs tijdens het prestigieuze Oskar Back concours
en won hij in 2008 de tweede prijs tijdens het Helen Dowling Vioolconcours . In
2003 won hij het Davina van Wely Vioolconcours en in 2001 de nationale finale
van het Prinses Christina Concours.
Jeroen van der Wel soleerde onder andere bij het Rotterdams Philharmonisch
Orkest, het Rotterdams Philharmonisch Kamerorkest, het Zürcher Kammer
Orchester, het Concertgebouw Kamerorkest en de Bombay Philharmonic Chamber Orchestra.
Bas van Bommel
(1979)
Bas van Bommel (rechts op de foto) is de vaste begeleider van Jeroen van
der Wel. Net als Jeroen van der Wel is hij meervoudig prijswinnaar. Bas van
Bommel studeerde piano en muziektheorie aan het conservatorium van Amsterdam.
In 2002 rondde hij zijn studie af bij Jan Wijn, met onderscheiding. Al in 1991
behaalde hij de eerste prijs op een nationaal Mozart concours. In 1992 won hij
de eerste prijs op het Steinway concours en zowel in 1994 als in 1996 de eerste
prijs op het Prinses Christina concours. In 1999 was hij op 19-jarige leeftijd,
prijswinnaar op het vierde internationale Hummel pianoconcours in Bratislava
(Slowakije). Bas van Bommel verzorgde
recitals in de Verenigde Staten, Venezuela, Italië, Spanje, Engeland en in
verschillende steden in Nederland. Bas van Bommel heeft met verschillende
orkesten opgetreden, onder andere met het Residentie Orkest, het Noordhollands
Philharmonisch Orkest en Nieuw Sinfoniëtta Amsterdam. Op achttienjarige
leeftijd had hij zijn debuut in het Concertgebouw te Amsterdam.
Toelichting op het programma
Verschillende van de oorspronkelijke manuscripten van Jan
Gerard Palm zijn pas recent, in de afgelopen twee jaar herontdekt. Dit betekent
dat ze al meer dan 100 jaar niet meer in het openbaar zijn gespeeld. Andere
composities zoals zijn walsen Engelenzang
en Mis Ojitos, de mazurka’s Que Bueno! en Pensando el 3 de Enero, de danza Erani ta malu en de tumba’s Jan
Schorrenber en Shi Marichi zijn
zeer bekend en geliefd op de Nederlandse Antillen en Aruba. Ze werden door
Edgar Palm (1905-1998), een achterkleinzoon van Jan Gerard Palm opgenomen op lp’s
en later cd’s.
Tijdens het programma zullen Jeroen van der Wel en Bas
van Bommel een aantal werken voor piano en viool van Jan Gerard Palm spelen die
in 2006 in Madrid zijn herontdekt.
Karakterisering van Jan Gerard
Palm als componist
De bewaard gebleven composities van Palm zou men qua stijl
in vier hoofdcategorieën kunnen indelen.
In de eerste plaats denkt men aan de composities die Palm schreef voor bals
en dansfeesten in salons. Het komt nogal eens voor dat deze composities meer
imponeren als luistermuziek dan als dansmuziek, met name als zij strikt volgens
de aanwijzingen van de partituur worden uitgevoerd. Een aanzienlijk aantal van
zijn walsen en mazurka’s doet bijvoorbeeld sterk denken aan de walsen en
mazurka’s van Chopin.
Een tweede categorie omvat een aantal voor viool en piano geschreven Fantasieën
en Serenades waar de invloed van 19de eeuwse Italiaanse en Franse
operamuziek en ook die van Beethoven duidelijk merkbaar is.
Ten derde onderscheidt men de groep die men als plechtige of ernstige
muziek zou kunnen aanmerken en die hij schreef als vaste organist van de
Protestantse kerk, de synagoge en de vrijmetselaarsloge.
Tenslotte denkt men aan zijn harmoniemuziek. Palm schreef talrijke marsen
voor de door hem geleide militaire kapel in Willemstad die vaak uitvoeringen
gaf in het openbaar.
De Fantasie Zaíra van Jan Gerard Palm
In de romantische periode, gebruikten componisten de fantasievorm vaak als
mogelijkheid tot een grotere vorm van vrijheid in het afwisselend gebruik van
thema’s, stijlen en snelheden. Bekende voorbeelden van deze muziekvorm zijn de Fantaisie
Impromptu van Frédérique Chopin, de Symphonie Fantastique van Hector
Berlioz en de Fantasie opus 103 in F mineur voor piano (quatre mains)
van Franz Schubert.
In de meeste fantasiewerken wordt de vorm bepaald door een hoofdthema,
gevolgd door delen die hetzij voortborduren op het hoofdthema of daar juist een
contrast mee vormen.
Van Jan Gerard Palm zijn een aantal fantasieën bewaard gebleven die
geschreven zijn voor viool en piano. Zij kenmerken zich door verrassende
overgangen in toonsoort, stijl en arrangement met vaak een speciaal effect als
gevolg. Met uitzondering van de Fantasía en la mayor, waar de piano
slechts een begeleidende rol heeft, hebben in alle andere fantasieën de viool
en de piano om beurten een leidende rol. Palms fantasieën zijn technisch
moeilijk, zowel voor de pianist als de violist. Bij Palm staat echter de
virtuositeit niet in het teken van holle bombast. Het gaat om gaaf vakmanschap
dat leiden moet tot puur luistergenot.
De Fantasía Zaíra
la gitana is de meest omvangrijke van de bewaard gebleven
composities van Jan Gerard Palm. Men onderscheidt in deze Fantasie elf verschillende
thema’s, de variaties en uitwerkingen van die thema’s niet meegerekend. Als men
de introductie en de finale buiten beschouwing laat, kan men de thema’s van
deze Fantasie indelen in twee hoofdgroepen. Er is ten eerste een
soldateske groep die ingeleid wordt door klaroenstoten (maat 41) en er is een
tweede hoofdgroep met bolero en exotische ritmes (maat 148). Aan de soldateske
groep gaat een introductie vooraf.
Het
thema van de introductie (allegretto) heeft een klassiek karakter en herinnert
vooral aan Beethoven. Toch zijn er al passages die jazzachtig zijn avant la
lettre (maten 22 en 23) en waarvan de harmonisaties bij uitstek
karakteriserend zijn voor J.G. Palm. Het volgende thema (Allegro con fuoco,
G mineur, vanaf maat 41) klinkt als het ochtendappel zoals dat in de kazerne
geblazen wordt. Na een virtuoze variatie op dit motief presenteert zich een
derde thema in Es majeur (vanaf maat 88), nog steeds in de sfeer van
marsmuziek, maar duidelijk onder de invloed van de operamuziek uit de 19e
eeuw.
Na
een intermezzo in Des majeur (vanaf maat 104) herhaalt zich de reeds genoemde
virtuoze variatie op het motief van het ochtendappel. De variatie mondt uit in
een briljante vioolcadenza waarna (vanaf maat 148) de bolero in driekwartsmaat
wordt ingezet. Deze bolero telt drie verschillende, maar naadloos aansluitende
thema’s. Hun melodieën zijn wervelend, begeesterend en hebben ook een pittig,
aanstekelijk dansritme. Het opvallende van de Fantasía Zaira is dat de bonte
opeenvolging van elf thema’s nergens geforceerd aandoet. Het ene thema vloeit
als vanzelfsprekend voort uit het voorafgaande.
De Fantasía Zaíra werd op 25
januari 1885 voor het eerst uitgevoerd in de Fortkerk op Curaçao in een versie
door Palm uitgeschreven voor sextet. Nadien is deze fantasie vaker uitgevoerd,
maar nog niet eerder in Nederland.
De serenade nr. 2 van Jan Gerard Palm
Een serenade (ook wel
serenata of serenada genoemd) is een vocaal of instrumentaal muziekstuk. Een serenade is
meestal licht van stijl, en bedoeld als avondmuziek. Serenades worden vaak
geschreven in luchtige, cyclische vorm en zijn nauw verwant met de danssuite.
Van oudsher is de serenade bekend als een liefdesuiting, die in de avond onder
het raam van een geliefde werd uitgevoerd. De opera Don Giovanni van Mozart
bevat een beroemd geworden voorbeeld van zo’n serenade: Deh vieni alla
finestra. In de loop der eeuwen is de aanvankelijke opzet van de serenade
gewijzigd. Zo lijken de twee serenades van Brahms eerder op lichte symfonieën.
Andere voorbeelden van 19e eeuwse componisten die serenades schreven
zijn Antonin Dvorak, Pjotr Tchaikovsky en Hugo Wolf.
Ook op Curaçao was de serenade in de 19e eeuw bijzonder geliefd.
Ofschoon sporadisch, werden er op Curaçao tot in de tweede helft van de 20ste
eeuw nog steeds serenades voor het huis van een jonge dame waar een heer
verliefd op was uitgevoerd. In Ava en
Gabriël, een film van Norman de Palm waarvan het verhaal zich afspeelt
op Curaçao, komt een dergelijke nieuwe-stijl serenade voor[1].
Jan Gerard Palm schreef twee serenades voor piano en viool. In beide
serenades hebben viool en piano een gelijkwaardige rol.
Van Serenade nr. 2 behoort
het eerste gedeelte (allegro moderato
in C majeur) tot het genre marsmuziek waar Jan Gerard Palm als kapelmeester van
de Stedelijke Schutterij sterke affiniteit mee had. Men hoort als het ware de
fanfare van de militaire kapel goedgemutst marcheren door de straten van
Willemstad. Deze introductie in marsritme gaat vervolgens over in een iets
langzamer deel (moderato) in de
stijl van een heldhaftige opera-aria. Dit eerste thema gaat vanaf maat 39
contrasteren met een tweede, tederder thema. In maat 63 keert het eerste thema
terug. De serenade beweegt zich tenslotte naar een finale door middel van
passages vol chromatiek (allegro,
vanaf maat 89) waarna de serenade (lento,
vanaf maat 93) pianissimo wordt
afgesloten.
De ‘Marcha Unión’ en de ‘Curaçao
Marsch’ van Jan Gerard Palm
Marsmuziek is heel vaak in vierkwartsmaat geschreven. Dit maakt het
mogelijk om een mars met vlotte tred in vieren te lopen, dus per tel een stap.
In de meeste ceremonieboeken wordt als metronoomcijfer een waarde van 120 à 140
tikken per minuut aangehouden. Bij parade- en feestmarsen is het toongeslacht meestal majeur. Bij processies (zoals in de Semana Santa in Spanje) en bij treurmarsen heeft de mars een meer
plechtstatig karakter en ligt het tempo ook een stuk lager. Treurmarsen staan
meestal in mineur en bij het lopen wordt vaak per 2 tellen één plechtige stap
gedaan.
Jan Gerard Palm heeft tenminste 25 marsen geschreven. Van dertien van deze
marsen kon de partituur worden achterhaald. Op drie kerkmarsen en een
huwelijksmars na, zijn de door hem gecomponeerde marsen bedoeld geweest voor
uitvoering door de Stedelijke Schutterij waar Palm kapelmeester van was. De Curaçao Marsch is één van de meest
bekende marsen van Jan Gerard Palm en dateert waarschijnlijk van 1863, het jaar
dat Palm twee composities aanbiedt aan Koning Willem
Ook van de Marcha Unión in C
majeur is een bewerking voor piano en viool bewaard gebleven.
De toelichtende tekst in dit programmaboekje is samengesteld op basis van
het boek: Jan Gerard Palm, leven en werk van een muzikale
patriarch van J.I.M. Halman en R.A. Rojer, KITLV, Leiden (2008). ISBN 978 90 6718 333 8
Het Jan Gerard Palm muziekproject
In 2006
was het niet alleen 100 jaar geleden dat Jan Gerard Palm overleed, het was ook
zijn 175e geboortejaar. Naar
aanleiding hiervan zijn diverse initiatieven gestart om zijn oeuvre te
documenteren, publiceren en toegankelijk te maken voor een groot publiek. De
belangrijkste van deze activiteiten worden hier kort aangestipt.
Inventarisatie van het oeuvre
Jan Gerard Palm
Na
raadpleging van het literaire en muziektijdschrift Notas y Letras dat verscheen tussen 1886-1888 op Curaçao, het
napluizen van krantenberichten in Curacaosche
Courant en de De Vrijmoedige en
het bestuderen van diverse boeken en publicaties over de 19e eeuw op
Curaçao, kon door Joop Halman worden afgeleid dat Jan Gerard Palm tenminste 181
composities moet hebben geschreven.
Zoektocht naar verloren gewaande
composities van Jan Gerard Palm
Van de
geïdentificeerde 181 composities heeft Halman de afgelopen twee jaar 147
partituren kunnen terugvinden. De manuscripten zijn aangetroffen in openbare
archieven zoals het Nationaal Archief Nederlandse Antillen en het archief van
de synagoge Mikvé Israël-Emanuel op Curaçao, de collectie Antiliana van de
openbare bibliotheek in Den Haag en in particuliere collecties in Nederland,
Spanje, Venezuela en op Curaçao. In het bijzonder moeten hier worden genoemd de
collectie Elsa Debrot-Palm in Madrid en de Edgar Palm collectie op Curaçao.
Digitaliseren van het oeuvre van
Jan Gerard Palm
De
meestal handgeschreven partituren zijn met behulp van het softwareprogramma Sibelius gedigitaliseerd. Het invoeren
van de partituren werd uitgevoerd door Kamaran Majid Tawfiq, een student aan
het conservatorium in Enschede. Na het invoeren zijn alle partituren vervolgens
in een aantal revisierondes door Joop Halman en Robert Rojer gecontroleerd op
mogelijke invoerfouten. Het resultaat is dat we nu beschikken over een
bijzonder unieke en omvangrijke collectie partituren van klassieke Curaçaose
muziek uit de 19e eeuw.
Een cd met pianomuziek van Jan
Gerard Palm
Op 1
november 2008 is het eerste exemplaar van een CD met pianocomposities van Jan Gerard Palm aangeboden aan H.M.
Koningin Beatrix. De CD, waarvan de opnamen plaatsvonden in Gent (B), is
uitgegeven door de S.E.L. Maduro muziekstichting op Curaçao. Robert Rojer
speelt op deze CD in totaal 30 pianocomposities van Jan Gerard Palm. Het gaat
om dansmuziek uit de 19e eeuw: mazurka's, danza's, tumba's, walsen,
polka's en een galop. Deze CD is te
bestellen door het overmaken van € 16.90 (€ 15,00 voor de cd en € 1,90 aan
verzendkosten) op rekeningnummer 5384222 van de Postbank, t.n.v. Palm Music
Foundation, per adres Boslaan 20, 1217 CV te Hilversum.
Een boek over het leven en werk
van Jan Gerard Palm
Op 1
november 2008 is ook het eerste exemplaar van het boek "Jan Gerard Palm
(1831-1906), leven en werk van een muzikale patriarch" aangeboden aan H.M.
Koningin Beatrix. Dit boek is uitgegeven
door KITLV (www.kitlv.nl), en is geschreven
door Joop Halman en Robert Rojer. Naast een uitgebreide toelichting op de
composities van Jan Gerard Palm, wordt in het boek uitvoerig ingegaan op zijn
leven zoals dit zich afspeelde in de 19e eeuw op Curaçao. Ook komen
zijn meest talentvolle leerlingen, de
Jan Gerard Palm
(1831-1906) met zijn muzikale kleinzonen v.r.n.l.: de componisten Jacobo Palm
(1887-1982), John Palm (1885-1925) en Rudolph Palm (1880-1950). De foto werd
genomen in 1904.
componisten Jules Blasini (1847-1887), Abraham Capriles
(1864), Julio Leyba (1871-1916), Rudolph Palm (1880-1950), John Palm
(1885-1925), Toni Palm (1885-1963) en
Jacobo Palm (1887-1982) in een apart hoofdstuk aan bod.
Uitgeven van de partituren van
Jan Gerard Palm bij Broekmans en Van Poppel
In 2009
zullen de partituren van Jan Gerard Palm worden uitgegeven door Broekmans en
Van Poppel, een uitgeverij van bladmuziek (www.Broekmans.com).
In de door Robert Rojer geredigeerde muziekbundel zijn 115 van de door Halman
getraceerde composities opgenomen. De druk van de muziekbundel is mede mogelijk
gemaakt door financiële bijdragen van o.a. het Prins Bernhard Cultuur Fonds, de
Gravin van Bylandt stichting, de Loge Igualdad op Curaçao en een aantal privé
donateurs.
Toekomstige activiteiten
De Palm Music Foundation (www.palmmusicfoundation.com)
hoopt de komende tijd navolgende
muziekprojecten te realiseren:
-
De uitgifte van een cd met muziek die
Jan Gerard Palm geschreven heeft voor piano en viool. Dit project is nog in
voorbereiding. Jeroen van der Wel, meervoudig prijswinnaar (o.a. Oskar Back
concours en Prinses Christina concours) en Bas van Bommel (eveneens
meervoudig prijswinnaar) hebben zich enthousiast bereid verklaard deze composities
van Palm te willen uitvoeren en op te willen nemen.
-
De uitgifte van een cd met muziek die
Jan Gerard Palm heeft geschreven voor diensten in de synagoge. Avery Tracht,
verbonden als chazan aan de synagoge Mikvé Israël-Emanuel zal de zangpartij
voor zijn rekening nemen. Avery Tracht kreeg in 2007 een eredoctoraat van de
Hebrew University in New York, voor zijn vertolkingen van Joodse religieuze
muziek.
-
De uitgifte van een cd met muziek die
Jan Gerard Palm schreef voor de muziekkapel van de Stedelijke Schutterij op
Curaçao. De Palm Music Foundation hoopt dit project te realiseren in nauwe
samenwerking met de Koninklijke Militaire Muziekkapel Johan Willem Friso.
-
Diverse openbare muziekuitvoeringen met
muziek van Jan Gerard Palm en ook andere belangrijke componisten van
Antilliaanse Klassieke muziek.
Helpt U ook mee
om deze plannen te realiseren?
Als vriend/ vriendin van de stichting Palm Music Foundation houden wij u graag
op de hoogte van de projecten en van geplande muziekuitvoeringen. Een
financiële bijdrage wordt ook bijzonder gewaardeerd. Dit kan via het storten
van een donatie op rekeningnummer 5384222 van de Postbank, t.n.v. Palm Music
Foundation, per adres Boslaan 20, 1217 CV te Hilversum.
[1] In de film Ava en
Gabriel wordt een serenade gezongen voor het huis van een dame die met haar
dochter in de Consciëntiesteeg woont. Na afloop worden de serenadebrengers,
vanuit een slaapkamerraam op de bovenverdieping, met hartelijk gewuif en een
stralende glimlach bedankt door de moeder die ten onrechte in de
veronderstelling verkeert dat de serenade voor haar is bedoeld.